سهم نادیده انگاشته شده گواهی سپرده کالایی در توسعه ابزارهای مالی و صادرات نفت و میعانات گازی

گواهی سپرده کالایی نفت، امکان پوشش ریسک تغییر قیمت نفت و نوسانات نرخ ارز را برای فعالین این بازار فراهم می نماید.

با طراحی ابزارهای نوین مالی مبتنی بر گواهی سپرده کالایی نقش دولت در نظارت بر فرآیندهای حوزه صادرات نفت افزایش و تصدی گری وی در این حوزه کم رنگ می شود.

گواهی سپرده کالایی نفت مطابق استانداردهای جهانی طراحی شده و می تواند پشتوانه صدور انواع ابزارهای مالی قابل معامله در بورس قرار گیرد.

وجود بازار ثانویه جهت معاملات خرد گواهی، امکان خرید و فروش در بازه های قیمتی توافقی و شفاف، نگهداری اوراق به عنوان ابزار سرمایه گذاری و استفاده از این ابزار جهت تحویل نفت و تسویه حساب با شرکت ملی نفت ایران از مزایای کلیدی گواهی سپرده کالایی نفت است

ابزارهای مالی مبتنی بر گواهی سپرده کالایی نفت می تواند در حوزه سرمایه گذاری، تضمین، توثیق، تهاتر کالایی و تسویه حسابهای ریالی و ارزی توسعه یافته و مورد استفاده قرار گیرد.

معرفی اجمالی از خودتون بفرمایید

اینجانب از سالهای انتهایی ده هشتاد و به دلیل تخصص در حوزه های تامین مالی از طریق بورس و استفاده از ابزار های مالی متنوع موجود در ساختار بورس ایران از یک طرف و دانش و تخصص در حوزه حقوقی در بسیاری از شرکتهای صنعتی و بورسی به عنوان مشاور مشغول به فعالیت بوده و پروژه های متعددی جهت تامین مالی، ایجاد ساختارهای توسعه ای در حوزه فروش و ارائه راهکارهای مدیریتی را به ثمر رسانده ام.

اینجانب در سالهای اخیر نیز به عنوان مشاور مدیریت امور بین الملل شرکت ملی نفت ایران و با همکاری صمیمانه وزارت محترم اقتصاد، مدیران عالی وزارت محترم نفت، شرکت بورس انرژی ایران، سازمان برنامه و بودجه، بانک مرکزی و سایر نهادهای دخیل، سهم کوچکی در طراحی و اجرای پروژه ملی گواهی سپرده کالایی نفت به عنوان اولین ابزار بورسی - ارزی در کشور داشته ام.

راهکاری برای مقاوم سازی اقصاد در حوزه تحریم

با عنایت به منویات مقام معظم رهبری و همچنین سیاستهای ابلاغی ایشان و اسناد بالادستی در برنامه توسعه کشور، در اواخر سال 1400 با هماهنگی و همکاری دو وزارتخانه نفت و اقتصاد طرحی جهت ایجاد و توسعه ابزارهای نوین مبتنی بر نفت جهت توسعه فروش، ایجاد ابزار تهاتر کالایی، پشتیبانی از ریال و مقاوم سازی اقتصاد در حوزه برخورد با تحریمهای ظالمانه توسط شرکت بورس انرژی ایران و شرکت ملی نفت ایران تهیه و با همکاری بیش از 30 سازمان و نهاد و ارگان و همکاری فعالین حرفه ای بورس و نفت در پایان سال 1402 به مرحله افتتاح و شروع عملیاتی رسید.

گواهی سپرده کالایی نفت چگونه متولد شد؟

در زمان شروع طراحی، مسائل مختلفی مورد بررسی دقیق قرار گرفت. با توجه به قوانین موجود و ابزار های رایج در آن زمان، رفع نیاز در این حوزه امکان پذیر نبود لذا تیم طراحی با مطالعه کشورهای مختلف و استفاده از تجربیات گذشته و ظرفیت های موجود اقدام به طراحی ابزاری نمود که در گام اول می بایست علمی و مورد اجماع بخشهای مختلف حاکمیتی و اجرایی کشور می بود. از جمله مقدمات اجرایی این طرح نیاز به تدوین مقررات و اخذ مجوزات قانونی، ایجاد هماهنگی با ذی نفعان و فعالان حوزه بورس و نفت و استفاده از تجربیات موجود در جهان بود که توسط افراد خبره اجرا شد و با دید جامعی که در طراحی و اجرای این ابزار مورد استفاده قرار گرفت با اقبال مواجه و مصوبه ویژه ای در این خصوص از شورای اقتصاد نیز اخذ گردید.

یکی از مسائل مهم در طراحی با آن مواجه شدیم کمبود ابزارهای مالی متناسب با تحریم‌ها بود در نتیجه نیاز به تعریف و توسعه ابزار جدیدی داشتیم که باوجود تحریم ها در بازارهای مالی کارکرد داشته باشد. در نهایت با همکاری دوستان در بازارهای مالی و سیستم بانکی ابزار مالی تعریف کردیم که خصوصیات جدیدی را داشت از جمله اینکه مطابق با استانداردهای روز دنیای معاملاتی بود. از این رو گواهی سپرده کالایی نفت را طراحی کردیم که معادل با certificate deposit ، در دنیای مالی می باشد. البته به دلیل مسایل تحریمی می بایست با شرایط خاص کشور ما بازطراحی و توسعه می یافت.

مزایای گواهی سپرده کالایی نفت

مهم ترین خصوصیت گواهی سپرده کالایی نفت این است که دقیقا معادل یک بشکه نفت استاندار بوده و اولین ابزاری مالی جمهوری اسلامی ایران است که بصورت ارزی قیمت گذاری و معامله شده و دارای تابلوی معاملاتی ارزی می باشد. قیمت این اوراق تابعی از قیمتهای جهانی نفت است و متناسب با آن دارای نوسان می باشد.

دوم اینکه تنها ابزار مالی موجود است که با وجود قیمت گذاری ارزی امکان تسویه ریالی هم برای آن وجود دارد یعنی با نرخ تسعیر اعلامی بانک مرکزی افراد می توانند وجه این گواهی را به صورت ریال پرداخت کنند.

سوم اینکه اولین و تنها ابزار مالی جمهوری اسلامی ایران است که امکان tokenizetion دارد یعنی بصورت توکن الکترونیک یا قراردادهای هوشمند تعریف می شود.

سایر مزایای این اوراق از جمله، ضمانت تحویل، 18 ماه هزینه انبار داری رایگان، امکان اضافه برداشت حجمی و غیره در اطلاعیه های منتشره در سایت رسمی شرکت بورس انرژی ایران قابل مشاهده می باشد.

 از بعد دیگر این ابزار مالی جدید کارکردهای متنوعی را در حوزه های مالی به عنوان پشتوانه ایجاد سایر ابزارهای مالی در اختیار سرمایه گذاران و فعالان بازار قرار می دهد. برای مثال یکی از کارکردهای آن استفاده از آن به عنوان ابزار فروش نفت است. یکی از معضلات بزرگ در شرکت ملی نفت این است که اگر شما بخواهید نفت خریداری کنید با چالش هایی روبرو می شوید که جهت رفع آنها نیاز به تخصص و سرمایه های زیادی است. برای نمونه در بحث ضمانت نامه های برداشت نفت، استفاده از منابع ریالی یا دارایی هایی که با ریال قیمت گذاری می شود برای طرفین خرید و فروش نفت از یک سو و برای بانک صادر کننده ضمانت ریسکها و مخاطرات بسیاری دارد. استفاده از این ابزار به عنوان ابزار مالی فروش نفت می تواند تمامی موانع موجود در خصوص صدور ضمانت نامه مورد نیاز شرکت ملی نفت، مدیریت ریسک قیمت و مخاطرات جابه جایی وجوه را مرتفع نماید.

هدف از طراحی اوراق گواهی سپرده نفت چه بود؟

اما هدف از طراحی این ابزار مالی ، حل چند مسئله بصورت همزمان است. یکی بحث ضمانت نامه است که در بالا به آن اشاره شد و دوم بحث تنوع بخشی به تعداد فعالین فروش نفت است. چرا فعالین فروش در این مدل می توانند افزایش یابند ؟

به عنوان نمونه یکی از پاسخها به این سوال این است که اگر مجموعه ای که می تواند به صورت حرفه ای اقدام به فروش نفت نماید بتواند منابع ریالی متعددی را از سرمایه‌گذاران خرد جذب کند می تواند حجم خرید و فروش خود را افزایش دهد. تا پیش از این هیچ راهکار مطمئنی در این خصوص وجود نداشت که افراد با اعتماد کامل بتوانند در فروش نفت مشارکت کنند اما با این ابزار مالی به فروشندگان حرفه ای نفت اجاره داده می شود تا با جمع آوری سرمایه های خرد، محموله های بیشتری از نفت را به فروش رساند. به زبان دیگر، تا پیش از این معامله گران نفت نمی توانستند از منابع غیر و منابع ریالی موجود در کشور برای توسعه فروش نفت استفاده کنند. 

موضوع دیگر که در این روش مورد توجه قرار گرفت، ورود شرکت های بزرگ به حوزه فروش نفت است. برای مثال شرکتهای حقوقی مانند پالایشگاه ها، پتروشیمی ها، صندوق های بازنشستگی و سرمایه گذاری یا حتی شرکت های تامین سرمایه ای هستند که منابع مالی خوبی به صورت ریالی و ارزی در اختیار دارند و تجهیز تیم متخصص فروش نفت نیز برای این شرکت ها مقدور می باشد. همچنین شرکتهایی که در سایر حوزه های تحریمی مانند پتروشیمی، فولاد، مس و ... فعال هستند نیز می توانند با این ابزار جدید به عرصه فروش نفت ورود نمایند.

البته جایگاه شرکت های تخصصی مانند شرکت ملی نفت کش ایران، شرکت تاسیسات دریایی ایران و هلدینگ خلیج فارس و غیره را نیز در این خصوص نباید از یاد برد. این ابزار می تواند به این شرکتهای تخصصی کمک شایانی جهت راه اندازی، مدیریت و توسعه زنجیره تامین بنماید.

باید از ابزارهای مالی جدید در فروش نفت بهره برد

یکی از نکات مهم در فروش نفت بررسی مفهومی و تغییر نگاه در این خصوص است. با توجه به شواهد موجود دیدگاه شرکت ملی نفت ایران در خصوص فروش نفت مساوی با صادرات آن است. از این منظر فروش زمانی محقق می شود که نفت به صورت واقعی صادر شده و خریداری متعهد به پرداخت وجه آن در آینده شود. اما با تغییر دیدگاه و استفاده از ظرفیت انبارش و نگهداری نفت می توان فروش نفت را از طریق گواهی نفت محقق نمود و وجه آن را قبل از تقاضای خریدار به انتقال و صادرات نفت از وی دریافت نمود و نفت را به نیابت از صاحب کالا در انبارهای تحت نظارت بورس به هزینه خریدار نگهداری نمود. در این حالت فروش نفت مساوی با دریافت قیمت معادل روز آن و انتقال مالکیت آن از طریق گواهی سپرده کالایی نفت به خریدار است.

با این روش فروش نفت بدون صادرات محقق شده و مسئولیت صادرات نفت را به خریدار منتقل می نماییم. متقاضیان زیادی برای سرمایه گذاری و خرید نفت از این شیوه طی یک سال گذشته به بورس انرژی ایران مراجعه و تقاضاهای خود را از این طریق به شرکت ملی نفت ایران ارسال نموده اند.

گواهی سپرده کالایی نفت فروش نفت در شرایط تحریمی را تسهیل می کند

اما در طراحی ابزارهای مالی جهت فروش نفت باید توجه داشت که صرفا هدف، تنوع بخشی به کانال فروش نیست، بلکه بحث تسهیل در فروش و ضدتحریم کردن فرایند  فروش نیز مطرح است. در صورت استفاده از ابزارهای مالی رد گیری مراوات تجاری و مالی و در نتیجه تحریم کردن فروش نفت کشورمان برای تحریم کنندگان بسیار سخت و هزینه بر خواهد شد. برای مثال در مراودات بین ایران و افغانستان نقش تحریم تقریبا صفر است چراکه مراودات از طریق زمینی و بیشتر بوسیله فعالان اقتصادی و واسطه ها انجام می پذیرد.

با طراحی ابزارهای نوین مالی مبتنی بر گواهی سپرده کالایی نقش دولت در نظارت بر فرآیندهای حوزه صادرات نفت افزایش و تصدی گری وی در این حوزه کم رنگ می شود.

با استفاده از ابزارهای مالی و زیرساختهای موجود در شرکت بورس انرژی ایران این طور می توان گفت که نقش دولت بیشتر آماده سازی زیرساخت هاست و نیازی به مداخله کامل دولت در امر صادرات نیست. باید دولت زمینه را فراهم کند تا فعالان و بازرگانان بتوانند با تحمل ریسک کمتر و فضای رقابتی سالم به تجارت و صادرات بپردازند.

برای مثال با استفاده از ساختار بورس انرژی ایران دیگر کار بازاریابی و فروش و صادرات کالاهای عرضه شده در این بازار برعهده دولت نیست. دولت فقط در ایجاد این بستر و فراهم کردن زمینه دادوستد نقش داشته و مابقی کار برعهده بازرگانان و تجار است. پس چرا نباید از این زیرساخت در صنعت نفت استفاده کرد؟

مزایای گواهی سپرده کالایی نفت در مقابل اوراق سلف نفتی

در فروش اوراق سلف باید این نکته در نظر بگیرید که شما آینده را می فروشید پس باید ریسک قیمت در آینده را متحمل شوید. یعنی باید قیمت این اوراق طوری طراحی شود که پوشش ریسکی برای خریداران آن نیز باشد.

از سوی دیگر یکی از عوامل عدم توفیق دولت در فروش اوراق سلف نفت این بود که این اوراق بصورت ریالی عرضه شده و امکان تحویل گرفتن نفت در زمان سر رسید اوراق وجود نداشت.

نکته دیگر اینکه ماهیت این اوراق ، تامین مالی بوده و داشتن نرخ معین در سررسید، از جذابیت آن می کاهد. برای مثال اگر دولت اوراق سلف نفتی با نرخ ٢5 درصد و با سررسید یکساله منتشر کند یعنی خریداران این اوراق باید تا زمان سررسید این اوراق را نگهداری کنند تا ٢5 درصد سود کسب کنند، حال آنکه خرید این اوراق با نرخ سود ثابت ٢5 درصدی باوجود تورم بالای 4٠ درصد اقتصاد ایران، جذابیتی برای خریدار نخواهد داشت.

یکی دیگر از مشکلات این اوراق، نبود بازار متمرکز برای معاملات این اوراق بود. اگر این اوراق منتشر می شد مانند تجربه ای که در سال ٩١ داشتیم (اوراقی که بانک ها بابت پروژه ها به پیمانکاران دادند و بعد از آن پیمانکاران این اوراق را به موسسات مالی و بانک ها با تنزیل ارائه می کردند تا بتوانند سریعتر به پول خود برسند.) نهایتا به نفع پیمانکاران نبود و سبب ایجاد رانت و تقلب در بازار ثانویه این اوراق می شد. اما نمونه موفق از اجرای ابزار مالی گواهی سپرده کالایی را  می توان در بازار نفت آمریکا دید. جالب اینجاست که بیشترین حجم بازارهای مالی آمریکا روی همان حجم کم تولید نفت این کشور به عنوان دارایی پایه استوار است.

تنوع بخشی به سرمایه گذاری در صنعت نفت با گواهی سپرده کالایی نفت

پس می بینیم که طراحی گواهی سپرده کالایی نفت تا چه میزان می تواند از گرفتاری های دولت در جهت صادرات نفت بکاهد. برای مثال چرا شرکت ملی نفت باید تمام اهتمام خود را در فروش ارقام سنگین نفت به چین داشته باشد درحالیکه می توان با کمک همین ابزار مالی، زمینه ای را برای حضور تجار و بازرگانان در بازارهای بورس فراهم کرد که این افراد با سرمایه های خرد جمع آوری شده به خرید نفت از دولت و صادرات آن از طریق مرزهای زمینی با کشورهای همسایه کمک کنند و یا اگر بخواهند نفت را برای مدتی در نزدیکی های مرز انبار کنند، با ساخت انبارهای بزرگ مانند آنچه عسلویه انجام شد، علاوه بر فراهم آوردن امکان انبار در خشکی که هزینه آن کمتر از انبار کردن نفت روی آب است هم به بازار فروش آن رونق دهیم هم از طریق گرفتن اجاره انبار از تجار نفتی، صنعت انبارداری و ترمینال داری نفتی را رونق دهیم.

برای مثال کشور امارات با بکارگیری ایده های سرمایه گذاری در حوزه صنایع وابسته به نفت، درآمدهای بسیاری را برای دولت این کشور پدید آورده است. از ایجاد مخازن بسیار بزرگ جهت امور انبارداری گرفته تا مینی ریفاینری‌های کوچک و متعدد در نزدیکی ساحل این کشور جهت ایجاد ارزش افزوده بر روی نفت خام و فروش سوخت به انواع کشتی های گذری از منطقه از جمله فعالیتهای امارت در خصوص بسترسازی جهت جذب سرمایه‌گذار در حوزه فروش نفت است. پس در اینجا دولت موتور محرکی است جهت ایجاد امکان حضور  و سرمایه‌گذاری برای اشخاص حقیقی و حقوقی در صنعت نفت.

خلاصه ای از مزایای گواهی سپرده کالایی نفت

بطور خلاصه گواهی سپرده کالایی نفت خام و میعانات گازی، یک دارایی جدید در بازار مالی کشور است که در بورس انرژی عرضه و معامله می‌شود. هر گواهی معادل یک بشکه نفت خام یا میعانات گازی است و دارنده‌ی آن می‌تواند در صورت رسیدن تعداد گواهی‌ها به یک نصاب مشخص، آن را به شرکت ملی نفت ایران تحویل دهد و در ازای آن (در صورت تمایل) نفت خام و میعانات گازی را به صورت فیزیکی تحویل و صادر نماید.

یکی از امتیازات گواهی کالایی نفت وابستگی زمان تحویل نفت به خواست و اراده مشتری است. به عبارت دیگر کالای متناظر با گواهی در انبارهای شرکت ملی نفت و به نیابت از خریدار نگهداری شده و در زمان مورد نظر خریدار، طبق زمانبندی اعلام شده در اطلاعیه گشایش انبار به وی تحویل خواهد شد.

 همچنین این گواهی به دلیل وابستگی به قیمت جهانی نفت از نوسانات قابل توجه و جذابیت برای سرمایه‌گذاری حرفه‌ای برخوردار خواهد بود. سرمایه‌گذاران حرفه‌ای می‌توانند با استفاده از این گواهی از منافع نوسان‌گیری در بازار جهانی نفت بهره‌مند شوند.

از سوی دیگر به دلیل آنکه جنس گواهی سپرده کالایی نفت دارایی است، می‌تواند به عنوان وثیقه و ضمانت پروژه‌ها در شبکه بانکی مورد استفاده قرار گیرد. دسترسی پذیری مشتریان داخلی و خارجی به صورت مستقیم و بدون واسطه، از کانال بورس به هر دو صورت ارزی و ریالی از مزایای دیگر این ابزار مالی نوین است.

سرنوشت اوراق گواهی سپرده نفت به کجا رسید؟

در نهایت اینکه اولین معامله این اوراق در تاریخ 22 اسفند سال 1401 با حضور وزیر اقتصاد و وزیر نفت توسط تامین سرمایه امین رقم خورد. برای سال 1402 تعداد 36 میلیون گواهی سپرده کالایی نفت خام (معادل 36 میلیون بشکه نفت خام) و 36 میلیون گواهی سپرده کالایی میعانات گازی (معادل 36 میلیون بشکه میعانات گازی)  با دوره سررسید 36 ماهه  پذیرش و جهت عرضه به شرکت ملی نفت ایران تحویل گردید. قابل ذکر است که مقرر شد محاسبه قیمت گواهی سپرده کالایی نفت خام به صورت ارزی و تسویه آن به صورت ریالی انجام شود یعنی سفارش گیری و قیمت گذاری این گواهی به صورت ارزی بوده ولی  دریافت و تسویه وجه آن به صورت ریالی امکان پذیر بود.

اما جای سوال اینجاست که باوجود طراحی ابزار مالی با این همه قابلیت، چرا از آن استفاده و بهره برداری نشد؟!

تاکنون بیش از یک سال از افتتاح این بازار و معاملات آن می گذرد اما بهره‌برداری شایسته ای از آن نشده و همچنان عمده نفت صادراتی ایران به مدل 6٠ سال گذشته به فروش می رسد. گفتنی است که افراد زیادی در سازمانهای مختلف اعم از دولتی و خصوصی دوسال زحمت کشیدند تا این زیر ساخت و فرآیند، فراهم شود اما اکنون از کارکرد اصلی خود بازمانده است.

در این بین موضوع قابل تامل، استنکاف شرکت ملی نفت ایران از عقد قرارداد فروش جهت تحویل فیزیکی نفت خام به دارندگان این گواهی است. جالب تر آنکه دقیقا در همان روزهای عرضه گواهی سپرده کالایی نفت، گواهی سپرده کالایی طلا به صورت ریالی نیز منتشر شد که در تاریخ وعده داده شده، طلا به صورت فیزیکی از طریق بانک مرکزی به دارندگان گواهی تحویل داده شد اما در موضوع تحویل فیزیکی نفت خام همچنان شرکت ملی نفت به وعده خود عمل نمی کند و موضوع گواهی سپرده با این چالش مسکوت مانده است.